اگر نوازنده ی یک ساز موسیقی هستی، مطمئنم بارها و بارها لفظ گام به گوشت خورده. علاوه بر این، ردِ پای اون رو در آهنگهای ایرانی و غربی یا اتود هایی که تا الان نواختی، حتما مشاهده کردی. منظورم همون علامت های دیز و بِمُل ی هست که در ابتدای نت نویسی یه قطعه میبینی که بهش علامت های سرکلید میگن (به عکس زیر دقت کنید)
گام در موسیقی یعنی چی؟
تمام افرادی که الان دارن این مطلب رو میخونن چه اونایی که با موسیقی در ارتباطن چه افرادی که حتی یک بار هم ساز دستشون نگرفتن، مطمئنا این چند نت رو به این ترتیب: دو، رِ، می، فا، سُل، لا و سی شنیدن. ترتیب این نت ها به همین صورتی که دارید میبینید، معروف ترین گام در موسیقی رو تشکیل میدن.
به طور کلی گام به توالی خاصی از نت ها گفته میشه که با یک رابطه و الگوی مشخص به صورت صعودی (بالارونده) و نزولی (پایین رونده) پشت به پشت هم نوشته یا خونده میشن یا اینکه ما اون ها رو روی سازدهنی یا هر ساز دیگه ای اجرا میکنیم.
چرا باید گام ها رو بشناسیم؟
گام، اساس شکل گیری یک قطعه ی موسیقی بحساب میاد و تعیین میکنه که اون آهنگ از چه نت هایی باید تشکیل بشه و برای ساخت جملات متنوع اون قطعه، مجاز به استفاده از چه نغمه هایی هستیم.
به این دلیل شما وقتی با مفهوم گام در مسیر نوازندگی هارمونیکا یا هر ساز دیگه ای آشنا میشین، به درک خیلی خیلی بهتری از اون قطعه میرسین. و در کنارش، هم میتونین اون قطعه رو خیلی بهتر درک کنید و هم راحت تر اون رو حفظ کنید. در آینده هم اگر قصد آهنگسازی یا بداهه نوازی داشته باشین، قطعا باید با این مفهوم پایه ای آشنایی داشته باشین.
گام (Scale)
برای درک بهتر گام و الگوی شکل گیری اون، باید در ابتدا با یک پیش نیاز خیلی مهم آشنا بشیم. توضیح گام و چگونگی بوجود اومدن اون بر اساس الگوی خاصی از فواصل پرده و نیم پرده در موسیقی تشکیل شده. شما بعد از دیدن ویدیوی مورد نظر، با این مفهوم و تاثیر علامت های دیز و بمل روی یک نت آشنا میشین و آمادگی یادگیری مفهوم گام رو کسب میکنین.
فواصل پرده و نیم پرده
برای درک فواصل پرده و نیم پرده در موسیقی، یک بُرِش از پیانو که برابر با یک اکتاو کامل روی این ساز هست رو بررسی میکنیم. در ساز پیانو، 7 بار این الگو تکرار شده و در واقع یک پیانو دارای 7 اکتاو کامل هست. دلیل بررسی تئوری موسیقی و بخصوص مبحث گام روی پیانو این هست که، چون تمامی نت های ساز پیانو با کلاویه (کلید) های سفید و سیاه روی این ساز قرار گرفتن، درک بصری بهتری از بابت درک تئوری موسیقی به ما میدن (به شکل زیر دقت کنید)
کلاویه ی سفید و سیاه
با دقت به عکس بالا دقت کنید. اگر ابتدا نت C (دو) را به صدا در بیاریم و سپس نت C# (دو دیز)، یک فاصله ی نیم پرده ای را در موسیقی میشنویم. به عبارتی اختلاف فرمانس دو نت در موسیقی برابر با نیم پرده است. حالا اگر از نت دو دیز به به نت ر برویم (یعنی بلافاصله بعد از اجرای نت دو دیز نت ر رو اجرا کنیم) باز هم یک فاصله ی نیم پرده ای رو میشنویم. پس نتیجه میگیریم که جمع این دو فاصله در موسیقی برابر با یک پرده ی تمام هست.
پس به صورت کلی اگر ما از یک کلاویه ی سفید پیانو به کلاویه ی سفید بعدی بریم و در این فاصله یک کلاویه ی سیاه هم وجود داشته باشه اون فاصله برابر با 1 پرده میباشد.
این قضیه برای نت های ر تا می هم صادق هست به این دلیل که بین این دو نت هم کلاویه ی سیاه وجود داره. حالا به نت می و فا دقت کنید. به این دلیل که بین این دو نت هیچ کلاویه ی سیاهی وجود ندارد فاصله ی بین نت می تا فا برابر با نیم پرده است.
همین الگو رو دنبال کنید و تا انتهای اکتاو پیش برید. به این صورت که اگر بین دو کلاویه ی سفید پیانو یک کلاویه ی سیاه هم وجود داشت، فاصله ی اون دو نت برابر با 1 پرده و اگر بین دو کلاویه ی سفید هیچ کلاویه ی سیاهی وجود نداشت فاصله ی بین دو نت برابر با نیم پرده میباشد.
گام ماژور و گام مینور
گام ها به دو دسته ی کلی تقسیم میشن. گام های ماژور یا بزرگ (Major Scale) و گام های مینور یا کوچک (minor Scale). این تقسیم بندی بیشتر بخاطر ماهیت صدا دهی و همچنین الگوی تشکیل دهنده ی هر کدوم از گام ها هست. البته گام ها تقسیم بندی های دیگه ای هم دارن که در ادامه اونا رو هم بررسی میکنیم.
الگوی گام ماژور
الگوی تمامی گام های ماژور از روابط حاکم بین نت های مختلف گام دو ماژور بدست میاد. این روابط دقیقا با توجه به یک برش از پیانو (یک اکتاو کامل) استخراج میشه و از نظر فواصل پرده و نیم پرده مطابق شکل بالا این الگو نوشته میشه.
خوب به عکس بالا دقت کنید. همونجور که میبینید اعداد از 1 تا 8 روی نت های مختلف گام دو ماژور نوشته شده. به این درجات مختلف گام گفته میشه.
درجات گام
درجه بندی نت های یک گام در موسیقی، عبارتست از اختصاص دادن یک عدد (به ترتیب صعودی) به نت های متوالی یک گام. به طور مثال ما اگر نت های تشکیل دهنده ی گام دو ماژور رو بترتیب بنویسیم و از نت (دو) که نت آغازین این گام هست تا نت (دو) بعدی که نت هشتم یا اکتاو این گام محسوب میشه، اعداد رو به ترتیب از 1 تا 8، بالای نت های تشکیل دهنده ی این گام بنویسیم، به این کار درجه بندی کردن یک گام در موسیقی گفته میشه.
پس از این به بعد اگر به طور مثال از ما خواستن که درجه ی چهارم گام دو ماژور رو نام ببریم، از نت دو (درجه ی اول گام دو ماژور) شمارش رو شروع میکنیم و بترتیب رِ، می و فا رو به عنوان درجات 2، 3 و 4 گام میشماریم و به جواب صحیح (فا درجه ی چهارم گام دو ماژور است) میرسیم.
این قاعده رو میشه برای تمام درجات گام استفاده کرد و هر وقت از شما درجه ی خاصی از گام رو پرسیدن، میتونین از نت تونیک (نت آغازین اون گام) شروع به شمردن کنید و به درجه ی مورد نظر برسین.
اجرای گام دو ماژور روی سازدهنی
قبلا در مطلب چیدمان نت ها روی هارمونیکا کروماتیک، آموختیم که نت های "دو، ر، می، فا، سل، لا، سی و دو" روی تمامی 12 سوراخ (3 اکتاو کامل سازدهنی) چگونه اجرا میشن و شیوه ی دمش و مکش کردن صحیح برای به صدا در آوردن این نت ها رو هم کامل توضیح دادیم.
به شکل زیر به دقت نگاه کنید. در این تصویر همونجور که میبینید، من نت های مختلف گام دو ماژور رو روی 2 اکتاو هارمونیکا بررسی کردم و جایگاهشون رو روی خطوط حامل قرار دادم. اگر به این دسته خطوط حامل با دقت نگاه کنید، ابتدای سر کلید این قطعه (ابتدای نت نویسی هر خط) که برای مشخص کردنِ گام قطعه مورد استفاده قرار میگیره، هیچ علامت دیز (#) یا بِمُل (b) وجود نداره و اصطلاحا سر کلید این قطعه پاکِ پاک هست.
این خالی بودن سر کلید، مشخصه ی گام دو ماژور (یا مینور نسبی اون لا مینور) هست که بعدا بهش اشاره میکنیم.
برای اجرا کردن این نت ها روی سازدهنی، احتیاج به گرفتن کلید اسلاید (که برای اجرای فواصل نیم پرده یا همان دیز و بِمُل استفاده میشه) نداریم و تمام نت هایی که دارید مشاهده میکنید رو فقط با دمش و مکش کردن ساده ی سوراخ های 1 تا 8 ساز دهنی میتونیم اجرا کنیم.
گام های ماژور دیز دار
حالا میریم سراغ گام های بعدی، تا با علامت سرکلید (دیز) در نت نویسی آهنگ های ساز دهنی یا بقیه ی ساز ها آشنا بشیم.
گام سل ماژور
حالا میریم سراغ بررسی اولین گام دیز دار، یعنی گام سل ماژور. همونجور که قبلا هم گفتیم، هنگامی که یک گام مشخص رو میخوایم بدست بیاریم، اسمِ اون گام، تعیین کننده ی نت تونیک (نت پایه ی اون گام) هست. بطور مثال، وقتی قصد بدست آوردن گام سل ماژور (G Major) رو داریم، باید از نت سل شروع به نوشتن کنیم و بعد از پشت سر گذاشتن تمام نت های بعدیش به ترتیب، به نت سل بعدی (اکتاو) برسیم.
من مثل عکس زیر، نت های گام سل ماژور رو به ترتیب صعودی (بالا رونده) مینویسم و به نت سل بعدی میرسم، سپس تمامی این نت ها رو از عدد 1 تا 8 درجه بندی میکنم و بعد الگوی گام های ماژور رو همانند تصویر، زیر نت ها مینویسم.
سپس شروع به بررسی روابط حاکم بین درجات مختلف گام سل ماژور میکنم و ارزیابی میکنم که آیا تمام درجات این گام، با رابطه ی حاکم بین درجات گام های ماژور (از نظر فاصله ی پرده و نیم پرده) مطابقت داره یا نه.
اگر این کار رو برای تمام نت های موجود در گام سُل ماژور انجام بدم و فاصله ی تمام نت های متوالی رو با الگوی گام ماژور مطابقت بدم، به این نتیجه میرسم که برای درست بودنِ رابطه ی بین نت های این گام، باید نت فا (F) رو نیم پرده بالا ببریم، یعنی باید این نت رو دیز کنیم. این کار به این دلیل هست که فاصله ی نت فا تا سل برابر با 1 پرده هست و ما اگر بخوایم از الگوی گام های ماژور تبعیت کنیم باید فاصله ی درجات 7 تا 8 تبدیل به یک فاصله ی نیم پرده ای بشه.
پس با دیز کردن نت فا، این فاصله تبدیل به یک فاصله ی نیم پرده ای میشه و حالا تمام نت ها از الگوی گام ماژور تبعیت میکنن. (به شکل زیر دقت کنید)
.jpg)
گام سل ماژور روی خطوط حامل
اگر به نت نویسی زیر دقت کنید، در سرکلید یک علامت دیز قرار داره و این علامت دقیقا روی خط پنجم حامل واقع شده. قبلا در تئوری موسیقی مقدماتی آموختیم که نتی که رو خط پنجم حامل واقع میشه، نت فا هست. همونطور که با هم بررسی کردیم، در گام سل ماژور نت های فا بصورت دیز شده اجرا میشن. پس نتیجه میگیریم که برای نشان دادنِ گام سل ماژور، باید یک علامت دیز روی خط پنجم حامل (یعنی محل قرار گیری نت فا) قرار دهیم.
در اجرای این گام با سازدهنی، تمامی نت ها بدون گرفتن کلید اسلاید اجرا میشن و فقط نت فا همزمان با گرفتن کلید اسلاید اجرا میشه.
.jpg)
حالا نوبت تو هست
برای اینکه متوجه بشی مطالب بالا رو به خوبی یاد گرفتی و درک صحیحی از تئوری گام ها و نحوه ی بدست آوردن علامت های تغییر دهنده ی گام های ماژور دیز دار (علامت های سرکلید) رو کامل متوجه شدی، هر 3 گام زیر که به ترتیب گام های A و E و B ماژور هستن رو یاد بگیر.
در این تمرین باید ابتدا نت های گام رو از نت ابتدایی (تونیک) بدست بیاری سپس با طی کردن تمامی نت های بعدی به نت اکتاو گام برسی. در قدم بعدی باید تمامی نت ها رو درجه بندی کنی و سپس رابطه ی حاکم بین درجات مختلف گام ماژور رو بنویسی و سپس نت های گام رو چک کنی و علامت های تغییر دهنده ی لازم رو استفاده کنی تا این رابطه بر اساس الگو صحیح باشه.
